Piotr Pokora

Sfragistyka (z gr. sphragís – pieczęć), nazywana niekiedy sygillografią (od łac. sigillum – pieczęć), jest jedną z nauk pomocniczych historii, zajmującą się badaniem pieczęci jako źródeł historycznych, a także ich historią[1]. W języku polskim słowo „pieczęć” określa zarówno tłok, czyli typariusz pieczęci, jak i pochodzący z niego odcisk.

Sigillum authenticum i inne pieczęcie

Zanim pieczęć, znana od starożytności, nabrała waloru najważniejszego środka uwierzytelnienia dokumentów, była jedynie znakiem rozpoznawczym i symbolem jej właściciela. Dla zmiany statusu prawnego i funkcji pieczęci podstawowe znaczenie miał dekret papieża Aleksandra III De fide instrumentorum z 1166 r. Wprowadzał on zasadę, że jedynie dokumenty spisane przez notariuszy publicznych lub uwierzytelnione odciskiem pieczęci autentycznej mogą być uznawane za wiarygodne w przypadku śmierci świadków. Pojęcie pieczęci autentycznej (sigillum authenticum), tzn. takiej, która mogła uwierzytelniać dokumenty wieczyste, dość szybko rozprzestrzeniło się w Europie dzięki wspomnianemu dekretowi i nie przysługiwało każdej pieczęci. Krąg osób, które mogły ją posiadać, był przez kanonistów i jurystów różnie interpretowany, bez względu jednak na interpretację zawsze włączano do tej grupy papieża, cesarza, biskupów i ich kapituły, królów, następnie książąt, z czasem także inne osoby i instytucje. Dokumenty wystawiane przez dysponentów takiej pieczęci miały zatem moc dowodową wypływającą z faktu opieczętowania pieczęcią autentyczną. Już u schyłku XIII w. dokumenty opatrzone taką pieczęcią zyskały status wyższy od zeznań świadków (preferowanych jeszcze przez dekret Aleksandra), a pieczęć autentyczna stała się podstawowym środkiem wiarygodności i mocy prawnej dokumentu. Na przestrzeni XIII w. pojęcie sigillum authenticum było używane w Polsce tylko sporadycznie, i to głównie w dokumentach książęcych. Skłoniło to część naukowców do postawienia tezy, iż pieczęć autentyczna była wówczas wyłącznie domeną piastowskich książąt i nie przysługiwała innym osobom ani instytucjom. Jednak inna grupa badaczy, której przedstawicielem był Władysław Semkowicz, zajęła przeciwne stanowisko, wykazując, że również pieczęcie biskupów i kapituł posiadały pełnię uprawnień sigillum authenticum, co wynikać miało z genezy samego pojęcia, wyrosłego z prawa kanonicznego i opartego na autorytecie Kościoła oraz jego biskupów. Współcześnie wydaje się być już oczywiste, że właśnie za sprawą biskupów ukształtowane w Europie Zachodniej wzorce i poglądy na temat dokumentu, jego znaczenia oraz roli, jaką spełniała przy nim pieczęć autentyczna, trafiły także do Polski.

Obok pieczęci głównej dysponenta dość szybko pojawiły się pieczęcie drugorzędnego znaczenia. W kancelariach polskich były one oczywistą recepcją wzorów zachodnioeuropejskich. Pieczęcie tego typu posiadali królowie, książęta, biskupi, kapituły katedralne, a od XIV w. także możnowładztwo. Pieczęcie drugorzędnego znaczenia upowszechniły się jednak dopiero w drugiej połowie XIV w., kiedy już wyraźnie zarysowują się ich funkcje. Tak więc obok pieczęci większej zaczynają funkcjonować pieczęcie sekretne, mniejsze, sygnetowe i inne, które mają charakter pieczęci pomocniczych. Sekret lub sygnet używane były też w roli contrasigillum (czyli pieczęci odwrocia) zabezpieczającej pieczęć główną przed jej nadużyciem, a jako samodzielne środki uwierzytelniające były one stosowane do dokumentów nieposiadających charakteru wieczystego. Z rodzajem pieczęci stosowanej przez kancelarię wystawcy koresponduje formularz dokumentu. Zatem pieczęć główna (większa) była stosowana przy dokumentach o rozbudowanym formularzu, który zwyczajowo rezerwowano dla czynności o charakterze wieczystym. Pieczęcie mniejsze: sekretna bądź sygnet, jeśli stosowane były samodzielnie, uwierzytelniały dokumenty o formularzu skróconym, znajdującym uzasadnienie przy zapisywaniu czynności i spraw bieżących. Schemat ten utrwalił się w czasach nowożytnych, jednak na przestrzeni stuleci uległ pogłębieniu i zintensyfikowaniu, co było spowodowane m.in. rozwojem form kancelaryjnych i formularzowych, jak też zwielokrotnieniem liczby stosowanych pieczęci.

Istotnym zagadnieniem badań sfragistycznych jest materiał pieczętny, czyli surowiec, w którym odciskano tłok pieczęci, tworzywo, z którego wykonywano pieczęć właściwą. Od czasów starożytnych do współczesności materiał ten zmieniał się wielokrotnie. Składało się na to wiele czynników, które podzielić można na dwie zasadnicze grupy: klimatyczno-surowcowe i zwyczajowo-kancelaryjne. Do pierwszej zalicza się dostępność stosowanego surowca, jego wytrzymałość i odporność na warunki klimatyczne występujące na określonym obszarze geograficznym. Do drugiej zaś ogólnie przyjęte obyczaje w zakresie sposobów sporządzania odcisków pieczęci, charakter dokumentu i specyfikę kancelarii wystawcy, wreszcie rodzaj użytego materiału piśmienniczego. Tak więc odciski wykonywano w glinie, metalu (ołów, srebro, złoto), wosku, cieście, laku, przez papier – na sucho i wreszcie w tuszu.

Kształt i wielkość

            Innymi ważnymi problemami badawczymi w sfragistyce są forma i wielkość pieczęci, które, podobnie jak materiał pisarski, na przestrzeni dziejów kształtowały zwyczaj, moda, wreszcie upodobanie i gust właściciela tłoka (…) Już w średniowieczu powszechnie przyjęła się zasada, że wielkość pieczęci i jej okazałość są wykładnią dostojeństwa i potęgi jej właściciela. Zaowocowało to zwiększaniem rozmiarów pola pieczętnego, które w czasach nowożytnych w przypadku pieczęci cesarskich czy królewskich osiągało nawet dwadzieścia parę centymetrów średnicy.

Więcej przeczytacie w artykule Piotra Pokory „Sfragistyka” w najnowszym wydaniu (4/2022) „Wiadomości Historycznych”

[1] Podstawowe publikacje dotyczące tej nauki pomocniczej to: Sfragistyka, oprac. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960; M. Gumowski, Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz 1966; z zagranicznych wymienić można: G.C. Bascapé, Sigillografia. Il sigillo nella diplomatica, nel diritto, nella storia, nell’arte, vol. 1: Sigillografia generale. I sigilli pubblici e quelli privati, Milano 1969; vol. 2: Sigillografia ecclesiastica, Milano 1978; W. Ewald, Siegelkunde, München 1914; E. Kittel, Siegel, Braunschweig 1970; T. Krejčík, Pečeť v kultuře středověku, Ostrava 1998; J. Grisar, F. de Lasala, Aspetti della sigillografia. Tipologia, storia, materia e valore giuridico dei sigilli, Roma 1997.