Ukraińska droga do niepodległości

Agnieszka Sawicz 

Drogę do niepodległości Ukrainy wyznaczyły trzy Majdany, trzy rewolucje, podczas których Ukraińcy wyszli na centralny plac Kijowa, ale też rynki i ulice mniejszych miast, żądając wprowadzenia zmian, które były wyrazem pragnienia, by wcielić w życie idee demokracji i uniezależnić się od Moskwy.

Pierwszym z momentów przełomowych w dziejach Ukrainy, ale i Związku Radzieckiego, była awaria w elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Była ona w symbolicznym wymiarze wielkim niepowodzeniem systemu komunistycznego, obliczonego na sukces, ale też porażką pieriestrojki i głasnosti. Rządzący długo ukrywali wybuch, będący efektem nieudanego eksperymentu, w wyniku którego w nocy z 25 na 26 kwietnia 1986 r. doszło do zniszczenia reaktora i potężnego skażenia radioaktywnego.

W dobie reform Michaiła Gorbaczowa, w czasie przebudowy, ale przede wszystkim deklarowanej jawności poczynań władzy społeczeństwo nie mogło decydentom wybaczyć błędnych decyzji i kłamstw, które nie pozwoliły szybko uporać się ze skutkami katastrofy (rząd m.in. odmówił przyjęcia pomocy z Zachodu) czy zminimalizować skutków napromieniowania. Pierwszym posunięciem polityków było przerwanie połączeń telefonicznych z miejscowością  Prypeć, gdzie mieszkali pracownicy elektrowni w Czarnobylu. Nie przeprowadzono skutecznej ewakuacji mieszkańców najbardziej napromieniowanej strefy, a obywateli ZSRR nie powiadomiono o tym, co się stało. Podczas gdy prominenci mogli opuścić nieodległy od elektrowni Kijów, zwyczajni obywatele maszerowali w pochodach pierwszomajowych.

Oburzenie i rozczarowanie przełożyły się na zmniejszenie strachu przed represyjnym systemem i w Ukrainie zaczęły powstawać organizacje, o których trudno było powiedzieć, że są prokomunistyczne. Ekologiczny „Zielony Świat” zablokował budowę elektrowni atomowych na Krymie i w pobliżu Czehrynia, co uświadomiło wielu osobom, że nawet w Związku Radzieckim obywatele mają coś do powiedzenia[1]. Lista nowych stowarzyszeń wydłużała się z każdym dniem. Były wśród nich organizacje zajmujące się przywracaniem pamięci narodowej (Memoriał), legalizacją Cerkwi greckokatolickiej (Towarzystwo „Miłosierdzie”), krzewieniem kultury i języka ukraińskiego (Towarzystwo Lwa, Towarzystwo Języka Ukraińskiego im. T. Szewczenki), ale też walką o prawa człowieka i obywatela (Ukraiński Związek Helsiński). Wreszcie w dniach 8‒10 września 1989 r. w sali konferencyjnej Politechniki Kijowskiej odbył się zjazd założycielski Ludowego Ruchu Ukrainy na rzecz Przebudowy (w skrócie Ruch), który stał się główną siłą organizacyjną i napędową na ukraińskiej drodze do niepodległości.

Co ciekawe, w składzie Ruchu, którego działacze domagali się kontynuacji „historycznych tradycji walki narodu ukraińskiego o wolność, niezależność i demokrację”, będącego „luźną koalicją organizacji, grup i osób”, znalazło się też Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej, będące pierwszą w pełni niezależną od władz organizacją mniejszości polskiej w radzieckiej Ukrainie. Prezes organizacji, Leszek Mazepa, wszedł w skład Wielkiej Rady Ruchu oraz został członkiem prezydium trzydziestoosobowej Rady Narodowości[2].

W Ruchu ścierały się różne opcje, przy czym ta uważana za radykalną domagała się niepodległości Ukrainy i przywrócenia jej symboliki: niebiesko-żółtej flagi i tryzuba w godle. Jakkolwiek wydawało się to wówczas żądaniem nierealnym, to już w 1991 r. miało się okazać, że nawet najbardziej niewiarygodne idee można wcielić w życie.           

Przebudzenie narodowe Ukraińców

Zanim jednak ogłoszono niepodległość Ukrainy, postępowało przebudzenie narodowe. Rosła popularność języka ukraińskiego, którego używanie wcale nie było oczywiste w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej (USRR). W 1989 r. w Doniecku została zamknięta ostatnia szkoła z wykładowym językiem ukraińskim, a m.in. w Kijowie rodzice prosili, by zwalniać ich dzieci z lekcji tego „mało przydatnego przedmiotu”. W 1989 r. ukraińskim posługiwało się zaledwie 87,7% obywateli republiki[3].

W tej sytuacji niezwykle ważne było budowanie tożsamości narodowej, co działo się m.in. podczas nawet kilkusettysięcznych manifestacji, które miały miejsce w wielu miastach USRR w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. Pretekstem dla demonstracji było chociażby tysiąclecie chrztu Rusi Kijowskiej.

Organizowano też marsze żałobne upamiętniające 50. rocznicę przyłączenia Ukrainy Zachodniej do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR) czy „żywy łańcuch”, który 22 stycznia 1990 r. połączył Lwów i Kijów. Na przestrzeni 770 km zgromadziło się, jak się szacuje, 5 milionów osób, także ze wschodnich, najbardziej zrusyfikowanych obwodów. W ten sposób chciano uczcić rocznicę ogłoszenia Aktu Jedności pomiędzy Ukraińską Republiką Ludową i Zachodnioukraińską Republiką Ludową w 1919 r., ale przede wszystkim pokazać gotowość Ukraińców do współdziałania i jedność narodu[4].

Ukraińcy, gromadząc się na wiecach, reagowali też na bieżące wydarzenia i nie sposób nie wspomnieć tu o niezwykle ważnym momencie w historii kraju, jakim była śmierć więźnia sowieckiego łagru – poety Wasyla Stusa w 1985 r., a następnie ekshumacja jego ciała i szczątków innych zamordowanych w obozie dysydentów: Jurija Łytwyna i Ołeksy Tychego. Ich ponowny pochówek 19 listopada 1989 r. w Kijowie zaowocował tysiącami akcji potępiających system komunistyczny, a procesja żałobna przeszła pod zakazanymi niebiesko-żółtymi flagami. Natomiast sam fakt, że rząd pozwolił na przeniesienie ciał i udział Ukraińców w pogrzebie, był dowodem na to, że system coraz bardziej słabnie.

Cały artykuł Agnieszki Sawicz „Ukraińska droga do niepodległości” przeczytacie w najnowszym wydaniu (5/2022) „Wiadomości Historycznych”.

[1] S. Aleksijewicz, Krzyk Czarnobyla, tłum. L. Wołosiuk, Warszawa 2000; M.  Mycio, Piołunowy las, Poznań 2006; P.P. Read, Czarnobyl. Zapis faktów, tłum. J. Kubowski, Warszawa 1996.

[2] Oficjalna strona Ruchu: http://www.nru.org.ua/pro-partiiu [dostęp: 8.09.2022]. Także: L. Mazepa, W 20. rocznicę założenia. Zalążki stowarzyszenia polskiego we Lwowie, „Kurier Galicyjski” 31.07.2008, nr 14, s. 14‒15; Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych [dalej: AMSZ], nr zespołu 29/92, w. 20, teczka nr I 302-171-90/E, Sprawozdanie Agencji Konsularnej RP we Lwowie za 1989 rok, s. 2.

[3] L. Kuczma, Ukraina to nie Rosja, tłum. i adapt. J. Redlich, Kraków 2004, s. 221‒222, 237; Етнічний та мовний склад населення, http://geografia.at.ua/load/ukrajina/etnichnij_ta_movnij_sklad_naselennja/8-1-0-296 [dostęp: 7.06.2022].

[4] Виповнилося 25 років „живому ланцюгу” між Львовом та Києвом до Дня Соборності, https://old.uinp.gov.ua/news/vipovnilosya-25-rokiv-zhivomu-lantsyugu-mizh-lvovom-ta-kievom-do-dnya-sobornosti [dostęp: 8.09.2022].]