Pustynnienie – zmiany groźne dla ludzi i środowiska 

Robert Machowski, Mariusz Rzętała

Desertyfikacja (pustynnienie) to najogólniej rozprzestrzenianie się pustynnego krajobrazu na nowe obszary, zwykle suche i półsuche. Desertyfikacja utożsamiana jest z przekształceniem wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego i wyraźnym ograniczeniem działalności gospodarczej człowieka. Pustynnienie współcześnie jest traktowane jako jeden z globalnych problemów przyrodniczych i społeczno-ekonomicznych.

Współcześnie lądowa część kuli ziemskiej w około 33% zajęta jest przez grunty, na których występują różne typy lasów oraz dominują zadrzewienia. Pierwotnie udział takiej roślinności w skali globalnej obejmował około 48,5% powierzchni Ziemi. Obecnie roślinność utożsamiana z formacjami charakterystycznymi dla łąk obejmuje areał lądów rzędu około 35% (pierwotnie ok. 34%). Na pozostałe grunty klasyfikowane jako pustynie i półpustynie przypada odsetek stanowiący udział po ok. 16% lądowej części powierzchni planety. W przeszłości tego typu tereny zajmowały odpowiednio ok. 8,5% i 9,0% części lądów.

Uwzględniając zaistniałe zmiany w stosunku do sytuacji pierwotnej można zaobserwować ubytek powierzchni lasów wynoszący 15%, na rzecz nieznacznego przyrostu powierzchni łąk (ok. 0,5%) oraz znacznie większą korzyść półpustyń (ok. 7,5%) oraz pustyń (ok. 7,5%). Przytoczone wskaźniki dobitnie pokazują, że współcześnie ludzkość boryka się z problemem intensyfikacji zjawiska pustynnienia i erozji gruntów, które dotyczą coraz większych połaci lądowej części Ziemi. Są to tym bardziej aktualne zagadnienia zważywszy na fakt, że podatne na pustynnienie i erozję obszary skrajnie suche zajmują na Ziemi ok. 10 mln km² (ok. 7,5% powierzchni lądów), suche ok. 15,5 mln km² (ok. 12%), a umiarkowanie suche aż 23 mln km² (17,5%).

Obszary suche i półsuche Ziemi

Najniższe sumy opadów atmosferycznych na Ziemi są charakterystyczne dla polarnych obszarów Antarktydy i strefy Arktyki na północy. Pod tym względem tereny te określane są jako tzw. pustynie lodowe. Jednak mówiąc o pustyniach zdecydowanie częściej mamy na myśli obszary odznaczające się specyficznym krajobrazem, ze skąpą roślinnością, piaszczystymi polami z wydmami, gdzie deszcze występują niezmiernie rzadko. Mnogość różnorodnych wydzieleń sprawia, że w literaturze funkcjonuje wiele, skomplikowanych i rozbudowanych klasyfikacji pustyń. Najczęściej do ich opisu wykorzystuje się kryteria klimatyczne, geologiczne i geomorfologiczne.

Pod względem klimatycznym, w którym podstawowym czynnikiem różnicującym są warunki wilgotnościowe, wydziela się obszary wybitnie suche, suche i półsuche. W obrębie tego typu terenów znajdują się pustynie kontynentalne – występujące w głębi kontynentu lub na ich zachodnich wybrzeżach nazywane nadoceanicznymi. Inny podział wynika z uwarunkowań geologicznych i geomorfologicznych, gdzie wydziela się pustynie: górskie, wyżynne i nizinne, a wśród nich najczęściej: kamieniste, żwirowe, piaszczyste i ilaste oraz rzadziej różne ich konfiguracje.

Pustynie kamieniste znane pod nazwą hamada to rozległe równiny skalne z pokrywą zwietrzelinową, złożoną z bloków i okruchów skalnych. Materiał piaszczysty najczęściej jest wywiewany lub akumulowany w bruzdach między garbami hamady. W Australii pustynia taka, której powierzchnia wyścielona jest drobnymi okruchami skalnymi o średnicy około 1 cm nosi nazwę gibber.

Pustynie żwirowe znane z języka arabskiego jako serir występują najczęściej u podnóża gór i wyżyn. Na ich powierzchni znajdują się pokrywy złożone z otoczaków, które szlifowane są przez przewiewny materiał piaszczysty. Efektem tych procesów często są tzw. graniaki – skały posiadające kilka oszlifowanych powierzchni z wyraźnymi, ostrymi krawędziami. Do tego typu pustyń zaliczane są także tereny o piaszczysto-żwirowych pokrywach posiadające lokalne nazwy: perskie reg i azrir, a w Mongolii – gobi. Powszechnie występują w Azji Środkowej, na Półwyspie Arabskim i na Saharze.

Pustynie piaszczyste zajmują duże powierzchnie. Rozwinęły się na grubych, sypkich osadach piaszczystych przynoszonych głównie przez rzeki w okresach deszczowych. Część piasków stanowi także produkt wietrzenia piaskowców. Z uwagi na ich powszechne występowanie, zwłaszcza w strefie gorącej, spotykanych jest wiele regionalnych nazw. Njczęściej znane są pod arabską nazwą erg, która używana jest dla tego typu pustyń znajdujących się na Saharze. Inne lokalne nazwy używane w pozostałych częściach świata to: kum, barchan, tamahak, edejen, szamo czy elisun.

Dosyć często wyróżnia się także pustynie ilaste, które charakterystyczne są zwłaszcza dla centralnych, płaskich i równinnych części kotlinowatych zagłębień. Tego typu osady nanoszone są przez okresowe wody, które w tych miejscach wyparowują. W poszczególnych regionach Ziemi znane są pod różnymi nazwami: w Ameryce Północnej – playa, w Azji Środkowej – takyr, w Iranie – kewir, w Mongolii – nor, a w Afryce północnej – sebka.

Czym jest pustynnienie?

Pustynnienie powszechnie utożsamiane jest ze zjawiskiem pojawiania się warunków charakterystycznych dla pustyń na terenach suchych i półsuchych. Przejawem tego procesu jest m.in. degradacja gruntu i gleby, ilościowo-jakościowe przemiany szaty roślinnej, a w skrajnych przypadkach całkowity zanik roślinności pustynnej i stepowej, wyraźne zmniejszenie zasobów wodnych, intensyfikacja zjawisk eolicznych, szybsza i nasilona erozja gleb.

Wymienione czynniki powodują także szereg zmian w świecie fauny wpływając na przebudowę składu gatunkowego zasiedlających te tereny zwierząt, które muszą przystosować się do nowych warunków środowiska. W innym razie obserwuje się ich wymieranie lub migracje. Desertyfikacja powoduje przyrost powierzchni obszarów, dla których charakterystyczny jest krajobraz pustynny. W rzeczywistości obserwujemy stopniowe i systematyczne rozprzestrzenianie się pustyń i półpustyń na tereny sąsiadujące.

Cały artykuł Roberta Machowskiego, Mariusza Rzętały przeczytacie w wydaniu 4/2023 „Geografii w Szkole”.

ZAPRASZAMY NA STRONĘ – PRENUMERATA