ASPress - czasopisma pedagogiczne

 Joanna Kurek

Owoce cytrusowe cenimy za ich aromatyczny zapach, bardzo dobry smak i tak zewsząd podkreślaną obecność korzystnej dla naszego zdrowia witaminy C. Latem są szczególnie lubiane zarówno te słodkie, jak i te kwaskowate, gdyż świetnie gaszą pragnienie w upalne dni. W sezonie zimowym często można usłyszeć o tym, jak warto jeść cytryny względu na obecność witaminy C. Jednak po dokładnej analizie składników odżywczych okazuje się, że również w innych, mniej znanych gatunkach cytrusów obecne jest także bogactwo substancji korzystnych dla naszego zdrowia.

Owoce cytrusowe mają bogatą historię. Cytryny od wieków ceniono w Chinach i Indiach i przypuszcza się, że stamtąd pochodzą. Limonka (inaczej limetka), roślina z rodziny rutowatych, najprawdopodobniej także pochodzi z Azji. Na tym kontynencie jej właściwości lecznicze i wartości odżywcze od dawna są bardzo cenione Z Azji jej drzewka zostały przetransportowane do Egiptu i pobliskich regionów Afryki, a później do Hiszpanii, skąd rozprzestrzeniły się na południową Europę. Z kolei do Ameryki trafiły podczas wypraw Krzysztofa Kolumba.

Współcześnie limonka uprawiana jest nie tylko w strefie tropikalnej i subtropikalnej: w Indiach, Meksyku, Argentynie, Brazylii, Egipcie, w USA – na Florydzie, a także w różnych krajach Europy. Warto nadmienić, że cytryny i limonki uważane są za najbardziej kwaskowate spośród cytrusów. Kumkwaty, podobnie jak cytryny, pochodzą z Chin, a w Europie pojawiły się dzięki szkockiemu botanikowi Fortune’owi w XIX wieku. Owoce te zawierają wiele substancji odżywczych i z tego względu są hodowane w Chinach, Ameryce Północnej, Ameryce Południowej, Afryce, a także w wielu krajach śródziemnomorskich, głównie w Grecji.

W naszym kraju cytrusy jeszcze nie tak dawno, bo ok. 30 lat temu, stanowiły w towar luksusowy. Cytryny i pomarańcze pojawiały się w sklepach przed świętami. Grejpfruty zagościły w sklepach nieco później, a jeszcze później popularność zyskały, tak obecnie lubiane, mandarynki (Rysunek 1) i klementynki.

Cytrusy mają 3 wspólnych przodków: mandarynki, pomelo i cytrony. Największymi z obecnie znanych cytrusów są pomelo. W wyniku skrzyżowania pomarańczy olbrzymich z grejpfrutami powstały owoce sweetie. Spośród odmian mandarynek najpopularniejsze są: klementynki, tangelo, mandarynki satsuma i tangerynki. Klementynka to skrzyżowanie mandarynki z gorzką pomarańczą, charakteryzująca się praktycznie bezpestkowymi owocami. Tangelo otrzymano po skrzyżowaniu grejpfrutów z mandarynkami, a jego owoce są soczyste i oznaczają się słodkim, cierpkawym smakiem. Mandarynka satsuma ma bezpestkowe owoce i rozróżnia się ich 100 odmian. Owoce tangerynki osiągają różnicowane rozmiary – mogą być tak małe jak orzech włoski lub tak duże jak pomarańcza, są czerwone, mają pestki i  odznaczają się cierpkawym smakiem. Z kolei słodka pomarańcza powstała w wyniku skrzyżowania mandarynki z pomelo. Pomelo, uważane za pradawną formę grejpfruta, odznacza się grubą skórką, z której produkowane są dżemy.

Rysunek 1. Wygląd i zabarwienie skórki poszczególnych cytrusów: cytryny, mandarynki i limonki.

Związki chemiczne zawarte w poszczególnych cytrusach są dzielą się na te zawarte w skórce (olejki eteryczne), w miąższu i owocni (witaminy, białka, tłuszcze, błonnik, węglowodany, także cukry proste, minerały i oczywiście woda). W dalszej części opracowania opisano najważniejsze związki chemiczne występujące zarówno w skórce, jak i w jadalnej części owoców cytrusowych.

Składnikami odżywczymi w cytrusach są: węglowodany: (sacharoza, glukoza i fruktoza), błonnik, tłuszcze, białko i woda, które dla wybranych cytrusów prezentuje Tabela 1. Cytrusy są owocami o ogólnie niskiej zawartości tłuszczów i białek, przy czym najwięcej zawierają ich kumkwaty. Przykładowo, w skład cytryn (w przeliczeniu na 100 g owoców) wchodzi 0,3 g tłuszczów, z czego kwasy tłuszczowe nasycone stanowią 0,039 g, kwasy tłuszczowe jednonienasycone 0,011 g, a kwasy tłuszczowe wielonienasycone - 0,089 g. Cytrusy odznaczają się dość niskim indeksem glikemicznym (przy czym względnie najwyższą jego wartość mają pomarańcze i kumkwaty), więc mogą być spożywane przez osoby cierpiące na cukrzycę.

Do cytrusów o względnie wysokiej zawartości cukrów należą kumkwaty, mandarynki, pomarańcze, i – co może wydać się zaskakujące – także limonki, ale w ich przypadku wrażenie słodkości tłumią obecne także w ich składzie związki kwasowe. Z kolei składnikami, które nadają kwaśny smak cytrusom, poza oczywiście kwasem askorbinowym (witaminą C), są przede wszystkim kwasy organiczne, takie jak: cytrynowy C₆H₈O_7, jabłkowy i winowy, które zostaną dokładniej opisane w dalszej części opracowania. Wartość pH odpowiednich cytrusów zawiera się zwykle w przedziale 2-5, co pokazuje Tabela 1. Ponadto w cytrusach występują: flawonoidy, witaminy, związki z grupy kumaryn, związki zapachowe (różnorodne alkohole, estry, ketony, laktony i węglowodory), a także składniki mineralne. W związku z tym, że poszczególne cytrusy wzrastają w różnych warunkach środowiskowych (pora roku, nasłonecznienie, nawodnienie, nawożenie, rodzaj gleby, położenie geograficzne, odpowiedni gatunek, itd.), zawartości poszczególnych, zawartych w nich składników odżywczych są zróżnicowane, co podają Tabele 1-3. Warto zwrócić uwagę, że niektóre cytrusy zawierają kwas foliowy i foliany, a grejpfruty mają bardzo dużo witaminy A, więcej niż mandarynki czy pomarańcze.

Tabela 1. Orientacyjne zawartości poszczególnych składników odżywczych w cytrusach [na 100 g owoców cytrusowych].

Tabela 2. Orientacyjne zawartości poszczególnych witamin w cytrusach [zawartość na 100 g owoców cytrusowych].

[IU] – jednostki międzynarodowe

Kumkwaty, w porównaniu z innymi cytrusami zestawionymi w Tabeli 3, są bogate w składniki mineralne, zawierają też spore ilości żelaza, magnezu i wapnia, a także najwięcej sodu. Z kolei pomelo zawiera dużo potasu, a nieco mniej - pomarańcze i kumkwaty.

Tabela 3. Orientacyjne zawartości składników mineralnych w cytrusach [na 100 g owoców cytrusowych].